Álibı Ahmetjanovpen suhbat

"Gıdromash Orıon" ınvestısıalyq tobynyń negizin qalaýshylardyń biri Álibı Ahmedjanovpen sóılesken kezde, biraz ýaqyttan keıin eldiń japon jáne Koreı damý joldary eýropalyq dástúrden qysqa ári arzan bolýy múmkin degen oıǵa kelesiń. Bul elderde bolashaq mıllıarderler sózbe-sóz taǵaıyndaldy. Onda belgili bir salalardyń damýyna jaýapkershilik júktelgen adamdardyń tar sheńberi anyqtaldy. Onyń ornyna olar bıliktiń tolyq, tolyq qoldaýyn aldy. Aqyr sońynda olar bul elderdi óz segmentterinde kóshbasshy etip shyǵardy.

Bul serpilistiń negizgi sharty osyndaı tulǵalardy tańdaý prınsıpteri boldy. Bul úkimet músheleriniń týystary emes edi. Bul ár túrli qurmetti myrzalardyń jaqyn tanystary emes edi. Olardy basqalardan ereksheleıtin eń bastysy-bul kishigirim bolsa da, júzege asyrylǵan jobalar. Sondaı-aq komandanyń bolýy. Maqsattylyq. Qundylyqtar júıesi, oǵan sáıkes Siz baılyq pen sán — saltanatqa umtylmaýyńyz kerek — bul skýchno-biraq únemi damý úshin: óz adamdaryńyz, óz elińiz... bul korporatıvti tehnokrattar emes, olar joǵary paıda tabý úshin jobadan jobaǵa sekirýge daıyn boldy. Joq, olar óz isin shynymen jaqsy kóretin jáne óz kompanıalaryn baǵban retinde ósiretinder boldy. Olar bızneske saýyn sıyr sıaqty qaramady. "Mısýbısı" negizin qalaýshy Iataro Ivasakıdiń jıeni Koıate Ivasakı bylaı dedi: "Bizdiń isterimizde materıaldyq sıpattyń maqsattarynan basqa, bizde bir úlken rýhanı maqsat bar ekenin umytpaýymyz kerek. Biz kásipkerlik kapıtal negizinde óndirispen aınalysamyz. Biraq ónerkásiptik qyzmettiń taǵdyry kóbinese memlekettiń taǵdyrymen baılanysty. Memleket bizge ónimdi qyzmetti júzege asyrýdyń mańyzdy mindetin júktegendikten, kásipkerliktiń túpki maqsaty biz úshin memleketke qyzmet etý bolýǵa tıis, jáne bizdiń ıdealymyz osy maqsatqa jetý úshin barlyq kúsh-jigerimizdi jumsaý bolýǵa tıis". Ahmedjanov myrza, onyń suhbaty boıynsha, osy sózderge jazyla alar edi. Bul ol jáne onyń seriktesteri úshin olar damytatyn aktıvterdiń ıesi kim ekendigi mańyzdy.

Qazaqstandy Japonıa nemese Koreıa sıaqty jolmen júr, Álibı Ahmedjanov mashına jasaýǵa berilgen bir salany damytýdy senip tapsyrýǵa bolatyn adamnyń róline óte jaqyn bolar edi. Bul, kem degende, onyń óz adamdaryna qalaı qaraıtyndyǵy jáne onyń isine qalaı qaraıtyndyǵy týraly aıtady.

-Bizdiń komandanyń negizi osydan jıyrma jyl buryn Almatydaǵy "Gıdromash" qorǵanys zaýytynda jumys istegen kezimizde qalyptasty. Iaǵnı, ujymnyń ózegin qurǵan adamdar-sehtardyń, kásiporyn bólimderiniń basshylary ınjenerlik tájirıbe men ákimshilik qyzmet tájirıbesin aldy. Olar osy arnaıy kásiporynda jumys isteı otyryp, jaýapkershiliktiń belgili bir aýyrtpalyǵyn bildi.

— Tipti erterek. Odaq kún batqan kezde biz úsheýmiz — Sergeı Galaktıonov, Dáýren Sısenov jáne men — zaýyt aýmaǵynda sharýashylyq eseptegi ýchaskeni alyp, sol jerde avtomobılderge arnalǵan katalızatorlar shyǵara bastadyq. Bıznes degenimiz ne, biz, árıne, bulyńǵyr boldyq. Ómir súrdi ınstıtýty katalız, ol osy másele boıynsha mamandandyryldy, jáne biz onyń katalızatorlar beıimdedik k avtomobılú jetkizildi taýarlyq túrin jáne eýropa neıtralızatoramı". Sodan keıin ekologıalyq qorǵaý máseleleri týraly kóp aıtyldy: qalalardaǵy, Karerlerdegi paıdalanylǵan gazdar jáne t. b. Biz óndiristi iske qostyq, túrli synaqtardan óttik, sonyń ishinde Máskeýde. Sodan keıin birneshe jyl ishinde biz Odaq boıynsha satylymnyń jaqsy deńgeıine jettik. Keıin bizdiń úlken áskerı zaýytymyz jumyssyz qaldy, shaǵyn kásiporyndar qaýymdastyǵyna aınaldy. Bul qaýymdastyqtan biz óz ornymyzdy taptyq jáne jańa zańdy tulǵa paıda boldy, degenmen biz zaýytqa da jumys isteýdi jalǵastyrdyq. Aldymen biz sol beıtaraptandyrǵyshtarmen aınalystyq, biraq sonymen birge lıtrge, bir jarym lıtrge, eki jarym lıtrge tot baspaıtyn bolattan jasalǵan turmystyq termostardy shyǵarýdy qolǵa aldyq. Biz ınjenerler retinde termos óndirisine qatysty tehnologıalyq máselelerdi bildik jáne únemi óz ónimderimizdi jetildirdik: juqa paraq materıalyn últra dál dánekerleýdi qoldandyq, ellıptıkalyq pishinge kóshtik... jalpy, biz ónimdi únemi jańartyp otyrdyq. Shyńynda biz Qıyr Shyǵystan Ýkraınaǵa deıin termostarymyzdy sattyq. Biz Qytaıǵa termos satatyn jalǵyz kompanıamyz. Bul tek termos emes, óte sapaly termos bolǵandyqtan múmkin boldy. Bizdiń naqty básekelesterimiz tek amerıkandyqtar men japondar boldy. Alaıda, 90-jyldardyń ortasynda reseılik tot baspaıtyn bolat — bizdiń negizgi shıkizatymyz kúrt qymbattady. Biz mundaı ózgeriske daıyn bolmadyq jáne osy baǵytty burýǵa májbúr boldyq. Sodan keıin konversıa keldi, biz zaýyttan ketýge májbúr boldyq.

— Eń bastysy, biz Gıdromashtan ketip, adamdardy aldyq. Inovasıalyq, óte bilikti ınjenerler, dızaınerler, tehnologtar. Sol kezde biz "Kınodetal"óndiristik birlestiginiń aýmaǵyna kóship keldik. Biz osy kásiporynnyń basshylary, keıinirek ıeleri bola aldyq. Zaýyt kınoapparatýraǵa arnalǵan qosalqy bólshekter men kınoteatrlarǵa arnalǵan jıhaz shyǵardy. Onyń profılin saqtaý úmitsiz boldy. Biz birden óz ornymyzdy taptyq dep aıta almaımyn, biraq jalpy alǵanda, shalǵaı jerlerde aýyldar salýdy qajet etetin munaı-gaz ónerkásibi úshin kempıngter men mobıldi ǵımarattar shyǵarýmen baılanysty jaqsy naryq bar ekenin túsindik. Negizgi talap-Bul jerde eń az jumys jasalýy kerek, sondyqtan turǵyn úı tez ornalastyrylyp, zaýytta jetkilikti joǵary daıyndyq jaǵdaıynda jetkizilýi kerek. Sonymen qatar, biz sol zaýytta gaz balondaryn óndirýdi meńgerdik. Qysymmen jumys isteıtin ydystardy jasaý úshin joǵary sapaly dánekerleý ádisterin tapty. Sonymen qatar zaýytta V2—500 qozǵaltqyshtaryn jóndeý uıymdastyryldy. Bul geologıalyq barlaý, burǵylaý úshin negizgi jetek boldy. Men atap ótken barlyq úsh ustanym Qazaqstan úshin biregeı boldy. Ýaqyt óte kele qozǵaltqyshtardy jóndeý sıaqty keıbir baǵyttar ketip qaldy, óıtkeni bul jetek modeli sırek kezdesedi. "Bul-qoljetimdi biz de jumysyn toqtatqan. Biraq olardy basqa baǵyttar almastyrdy. 1998-1999 jyldary biz jıhaz óndirisin qolǵa aldyq. Metal shkaf ónimderi bizdiń elimizde dástúrli túrde dánekerlengen. Biz t. b. qujattama, jumys kıimderi, stellajdar úshin prefabrıkalyq shkaftar bar ekenin túsindik. bolashaǵy bar. Ras, alǵashqy jyldary bul shkaftardy bizden eshkim satyp alǵan joq. Tutynýshy oǵan ne usynylǵanyn túsinbedi. Biz shynymen loker óndirisine eki jyldan keıin oraldyq. Sol kezde bul óte úlken jańalyq boldy: adamdar qarap, ne úshin qajet ekenin túsinbedi. Qazir bul óndiris tabysty jumys isteýde. Sórelerde, metal jıhazdarda biz eldegi jalǵyz mańyzdy óndirýshi shyǵarmyz.

— Bul baǵyt-ıá. Biraq bul bizdiń barlyq ıdeıalarymyzben bolǵan joq. Biz, árıne, qatelestik. Biz kompúterlerge arnalǵan keıster óndirisin qurdyq delik. Úsh aıdyń ishinde 60-qa jýyq mórtaban jasaldy. Olar ózderi oılap tapty, ózderi jasady. Bizdiń qateligimiz-biz Qytaıdyń áserin baǵalamadyq. Biz qazaqstandyq naryqqa qaradyq. Olar óz óndirisin qura otyryp, jahandyq naryqqa bet burdy. Men túsindiremin: QHR-da portta turǵan keıs shyǵaratyn zaýyt bar. Portqa ılektelgen metal kiredi, sol jerde portta daıyn ónim jetkiziledi. Onyń ústine, 90% shetelge ketedi, biraq artynda úlken Qytaı tur. Óndiris aýqymyn ózińiz baǵalaı alasyz. Árıne, biz básekelestik kúreste ózindik quny boıynsha utyldyq. Biraq kez — kelgen qatelik-bul tájirıbe. Sonymen qatar, biz osylaısha bizdiń mamandarymyzdyń áleýetin ólshep, básekege qabiletti ónimdi ózimiz jasaı alatynymyzǵa kóz jetkizdik. Básekelestik maǵynasyz jerlerge barýdyń qajeti joq.

— Bizdiń almaty", aqyryndap respýblıkamyzdaǵy aınalymdar. Onda jastar pisip, eki myńynshy jyldardyń basynda biz odan ári keńeımesek, ol ósý perspektıvalary bar basqa jerlerdi izdeı bastaıtynyn túsindik. Biz jutylýy múmkin jobalardy izdedik jáne kezdeısoq Oralǵa keldik, onda bizge temirbeton konstrýksıalar zaýyty — MJBK satyp alýdy usyndy. Biz úshin múldem beıinsiz kásiporyn. Biraq biz bul jaǵdaıda perspektıvany ótken bilimimiz boıynsha emes, naryq boıynsha baǵaladyq. Olar, birinshiden, temirbetonǵa suranys bolatynyn, ekinshiden, úlken ınovasıalyq áleýet bar ekenin túsindi. Qolda bar tehnologıa eskirgen jáne jańa tásilderdi izdeý kerek ekeni anyq kórindi. Biz kelgennen keıin alty aıdan keıin zaýyt ónim shyǵardy, biraq oǵan deıin eki jyl boıy eshqandaı jan joq edi. Qolymyzdan kelgenniń bárin derlik tarttyq-bizge kásiporynnyń qańqasy ǵana qaldy. Tek iske qosylǵannan keıin biz birden jańa tehnologıany izdeı bastadyq. 2004 jyly biz ekinshi jelini qurdyq — bul, árıne, jańa deńgeı boldy. Adamdar is júzinde qatyspaıdy, al sapasy óte joǵary. Kompúter qosylystardy tańdaıdy, olardy daıyndaıdy. Barlyq prosester mehanıkalandyrylǵan, olardyń kópshiligi avtomattandyrylǵan. Alaıda, búgin biz zaýytty odan ári jańǵyrtý týraly oılaımyz, óıtkeni bizge metal armatýrany paıdalaný qatty unamaıdy — biz kómirtekti materıaldarǵa, kompozıtterge kóshýdiń ýaqyty kelgenin túsinemiz. Bul biz osy kásiporynda isteıtin kelesi nárse.

— Da kezdeısoq. MTBK bizdiń kóz aldymyzda qaza tapqan áskerı zaýyt — "Metalıstten" jol boıynda boldy. Bizdiń aramyzda burynǵy áskerı ınjenerler kóp bolǵandyqtan, bizde VPK kásiporyndaryna qandaı da bir tirkeme boldy. Al zaýytta bes jyl ishinde jalaqy boıynsha bereshek jınaqtaldy. Jańa bastyqtar únemi kelip turdy, birdeńe ýáde etti, sózderin saqtamady. Mine, bizge kútpegen jerden osy kásiporynnyń reanımasıasyn qolǵa alýdy usyndy. Oılanǵannan keıin, biz kez-kelgen jaǵdaıda odan ári damýymyz kerek ekenin jáne bizge jaqsy nusqa beriletinin baǵalaı otyryp, biz kelistik. Eń bastysy, men sonda túsindim: eger bizdiń komanda bul zaýytty qolǵa almasa, onda ol umytyp ketedi. Sebebi elde jaǵdaıdy túzete alatyn basqa eshkim joq. Sonymen qatar, sóz Qazaqstandaǵy atys qarýynyń jalǵyz óndirýshisi týraly boldy. Eger bizdiń memleket ony joǵaltsa, onda máńgi.

— Men otbasymmen ǵana emes, sonymen birge joba komandasyna kirgen adamdarmen, áıelderimen jáne balalarymen birge kóshýge týra keldi. Almatyda turyp, osy kásiporynmen aınalysý múmkin emes edi. MTJBK — suraqtar Joq-onda Oral qalasyna baryp, jınalǵan barlyq máselelerdi sheshýge bolady. Batys Qazaqstan oblysynda qurylys materıaldary salasynda ınjenerlik kadrlar jetkilikti. "Metalıstpen" basqasha boldy. Biraq biz qabyldaǵan isterdegi áleýmettik jaýapkershilik týraly oı bizdi qyzyqtyrdy. Bul túsinýden tys boldy, sheshim bizdiń jeke múddelerimizden tys boldy. Negizinde, biz Almatyda ózimizdi jaıly sezindik, osy keremet jasyl qalada biz ol jerde boldyq. Alaıda, biz sol jerden Batys Qazaqstan oblysynyń astanasyna kóshýdi sheshtik. Jaqsy, biz munda keremet mamandardy kezdestirdik. Oral jaqsy, bul jerde halyq sheber. Munda adamdar ónerkásiptiń ne ekenin túsinedi jáne biledi. Bul túsinik urpaqtan-urpaqqa berilip keledi ǵoı.

— Eski problemalardyń aýyrtpalyǵy sonshalyqty aýyr bolǵandyqtan, bastapqyda eshteńe jasaý múmkin emes sıaqty kórindi. Degenmen, biz shyǵýǵa úlken yqylas aldyq. Men aıtqanymdaı, biz munda belgili bir dárejede zaýytty batpaqtan shyǵaryp alatyn adamdar toby keledi degen úmitpen ómir súretin kásipqoılardy kezdestirdik. Basynan bastap óndiristi ártaraptandyrýǵa, aıyrbastaýǵa jáne t.b. ınvestısıasyz zaýyt ómir súre almaıtyny túsinikti boldy. Aqyr sońynda ol jeke kásiporynǵa aınalýy kerek ekendigi de túsinikti boldy — biz bul týraly basynda aıttyq. "Metalıst" ındýstrıa mınıstrliginiń Qorǵanys ónerkásibi komıtetiniń qaramaǵynda boldy. Úkimette jaǵdaıdy túsinetin, eń bastysy, bizdiń barlyq josparlarymyz júzege asady dep senetin adamdar bolǵany jaqsy. Shyn máninde, joǵaryda atalǵan komıtettiń quramynda bizge qaraǵanda zaýyt nashar jaǵdaıda bolǵan joq. Biraq ony alý kerek boldy. Aqyr sońynda, biz josparlanǵan baǵdarlamalardy tolyǵymen oryndadyq.

— Bizge aımaqtaǵy tólem qabiletti suranysty munaıshylar qalyptastyratyny túsinikti boldy. Qazir zaýytta biz osy salaǵa arnalǵan jabdyqtardyń, atap aıtqanda jylý tehnıkasynyń: munaı jylytý peshteri, sý jylytý qondyrǵylary jáne t.b. jetkilikti úlken gammasyn shyǵaramyz. Munyń bári termofızıkaǵa baılanysty. Birneshe jyl ishinde biz Qazaqstan buryn-sońdy satyp alǵan peshterdiń nomenklatýrasyn ıgerdik. Sodan keıin biz ónimniń ekinshi býynyn qurdyq. Men sol Reseıde, mysaly, avtomattandyrý deńgeıi, termofızıkalyq jáne tipti gabarıttik-salmaqtyq sıpattamalary boıynsha bizdikimen salystyrylatyn agregattar shyǵarylmaıdy dep aıta alamyn.

Taǵy bir úlken baǵyt — týrbınalar. Olardy salý jáne jóndeý árqashan mashına jasaýdyń eń qıyn túri bolyp sanaldy. Týrbınalar avıasıadan keldi, al bizdiń komandamyzda avıasıalyq bilimi bar mamandar óte kóp — Men ózim, mysaly, Harkov avıasıalyq ınstıtýtyn bitirdim — jáne Biz úshin bul ózinshe bastaýlarǵa oralý.

Zaýytqa aıtarlyqtaı úlken ınvestısıa qajet boldy-shamamen bir jarym mıllıard teńge. Bul áli de jappaı týrbınalarǵa eshqandaı qatysy joq atys qarýyn shyǵaratyn zaýyt boldy. Barlyq ınfraqurylym basqa maqsattarǵa "qamaldy". Krandar bolǵan joq, tipti tóbelerdiń bıiktigi de sáıkes kelmedi. Búgin Qazaqstanda ǵana emes, Reseıde de, Ýkraınada da BQMK kúrdeli jabdyqpen aınalysatyn kompanıa retinde biledi.

— Energetıkada ártúrli jetekter bar, olardyń biri — gaz týrbınaly qozǵaltqysh. Úsh jyl buryn biz gaztýrbınalyq qozǵaltqyshtardy paıdalana otyryp, energetıkada bir nárse jasaý kerek degen áńgimeni bastadyq. 2010 jyly biz óz jobamyz boıynsha bir jyl jáne tórt aı ishinde árqaısysy 18 Megavatt bolatyn úsh energobloktan kogenerasıalyq tıptegi elektr stansıasyn saldyq. BQMK-da ózimiz jasaı alatyn nárseniń bárin biz ózimiz jasadyq. Shyn máninde, tek týrbına men generator syrttan alyndy. Elektr bóligine "Kemonttan" -Óskemen kompanıasynan tapsyrys berildi, ol da osy jobaǵa qatysý qyzyqty boldy. Sondyqtan qazaqstandyq qamtý úlesi óte salmaqty boldy. Mine, biz óz kúshimizdi óndirýshi energetıkada synap kórdik, endi Qazaqstanda da, Reseıde de, tipti qozǵaltqyshtar shyǵarylatyn Ýkraınada da stansıalardyń qurylysyna qatysý boıynsha usynystar alamyz. Biz úsh jyl buryn jańa stansıany nólden turǵyzamyz dep aıttyq. Biz ony saldyq, osylaısha óz biliktiligimizdi dáleldedik.

-Olar maǵan "satyp alý-satý"jasaýdy usyndy. Biraq bul maǵan qyzyq emes edi. Onda kórinbeıdi bolashaǵy. Sodan keıin biz ózimizge eshqashan paıda tappaǵan kompanıamyz... ózińiz úshin sottańyz: bizdiń top avtomattandyrý júıelerinen bastap turǵyn úı vagondaryna deıin munaı ken ornyn jabdyqtaý úshin bárin derlik óndiredi. Biraq bizde birde-bir uńǵyma joq, tipti eń nashar. Óıtkeni bul bizdiń bıznesimiz emes. Ia, biz uńǵymalarmen qalaı saýatty jumys isteýdi jaqsy bilemiz. Bizdiń "geojúıeler" kompanıalarynyń biri mamandanǵan qabattardyń munaı berýin arttyrý degen ne? Bul munaı óndirý mádenıetin arttyrý. Óıtkeni, ony ártúrli jolmen alýǵa bolady. IA, bizde bul bilim bar. Degenmen, biz munaıǵa barmaımyz. Eger adam taza ınjenerlik máseleler salasynda jumys istese, oǵan aqsha árqashan qıyn bolady, oǵan bıznes júrgizý árqashan qıyn bolady. Sondyqtan, mundaı kásipker árdaıym kúndiz-túni altyn aǵyny bar, onyń jumysymen emes, tabıǵı nemese basqa da rentalarmen qamtamasyz etilgennen góri kúshti. Bul turǵyda biz óz prınsıpterimizdi ózgertpeımiz. Men "satyp alý-satý" stılindegi saýda bıznesi týraly múldem aıtpaımyn. Bul bizdi múldem qyzyqtyrmaıtyn, qyzyqtyrmaıtyn jáne qyzyqtyrmaıtyn sala. Bizde aqyl jetkiliksiz bolǵandyqtan emes. Al biz atqaratyn is-bizdiń mamandyǵymyz, mine bizdiń isimiz. "Gıdromash-Orıon" jáne "Geosıstemalar" toptarynda eń Batys kásiporyn Odessada, eń shyǵysy Tomskide ornalasqan. Eń soltústigi-Nıjnevartovskide. Geografıa óte úlken. Barlyq jerde biz ınovasıalyq tehnologıalar týraly aıtyp otyrmyz. Múmkin, sol Oralda aqsha satý úshin, salystyrmaly túrde aıtqanda, apelsınder mashına jasaýdan góri tıimdi. Biraq zıatkerlik komponent boıynsha qyzmettiń osy eki túri tuńǵıyqty bóledi. Biz eshqashan bir nárseni basqasyna almastyrmaımyz.

- Men katalızatorlarmen aınalysqan kezimnen beri bıznespen aınalyssam, tek ınovasıalyq ispen aınalysamyn degen oıymdy nyǵaıttym. Ne isteý jasaıdy barlyq sheńberi boıynsha, tosklıvo. Jańaǵa degen qushtarlyq bizdi alǵa jeteleıdi. Bul biz úshin negizgi nárse shyǵar. Inovasıalyq jobalardy on-jıyrma ese alý ádettegi baǵytta júrýge qaraǵanda qıyn. Biraq sonymen birge bul tehnıkalyq jáne zıatkerlik nátıjeler turǵysynan qyzyqty. Sonymen qatar, jańashyldyq aınalada adamdar jınalady dep boljaıdy, Olar da buǵan jat emes. Sondyqtan ol aqyr sońynda shyǵady.

Sol týrbınalardy alyńyz. Olar elektr energıasyn óndirýde, gazdy aıdaýda qoldanylady-kóptegen baǵyttar bar. Qazaqstanda bir ǵana gaz qubyrlarynda úsh júzge jýyq týrbına jumys isteıdi. Olardyń barlyǵy 70-90 jyldary shyǵarylǵan jáne olardy jóndeý qyzmeti suranysqa ıe. Biz ózimiz úshin mynadaı sheshim qabyldadyq: aldymen týrbınanyń kire beriste, paıdalanylǵan gazda, shetkeri qondyrǵylarda jumysyn qamtamasyz etýge qatysty barlyq nárseni — mysaly, maımen qamtamasyz etý, salqyndatý jáne t.b. — ıgeremiz, al sodan keıin ǵana qozǵaltqyshtardyń ózderin jóndeýdi qolǵa alamyz. Sondyqtan biz jasadyq. Sonymen qatar, biz árqashan ózimizge joǵary tehnologıalyq seriktester izdedik. Sebebi munda ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, jobalaý uıymdary bar adamdardy ustaý kerek. Biz Reseıde, Ýkraınada jáne odan ári dostar izdedik. Jáne olar tapty. Qazir bizdiń áriptesterimizdiń arasynda GE eral Electric — túrli týrbınalardy, sonyń ishinde avıasıalyq, ónerkásiptik, bý týrbınalaryn shyǵaratyn álemdegi eń iri kompanıa. GE - men birge biz zaýytta olardyń týrbınalaryn jóndeý boıynsha servıstik ortalyq qurdyq. Bul bizdi joǵary kóteredi, damytady. 60-70 jyldardaǵy keńestik týrbınalyq jobalardan biz 90-shy jyldardaǵy GE týrbınalaryna óttik. Onda biz aınalysatyn mashınalardyń ózderi ınovasıalyq bolyp tabylady.

— Men "biz shıkizat elmiz, jáne osyǵan kelisýimiz kerek"deıtindermen kelispeımin. Iaǵnı, olar osylaı shegelendi: eger munda bireýdiń mıy bolsa, oǵan endi qajet emes. Ádette mundaı nárselerdi mıy shynymen paıdaly emes adamdar aıtady. Mundaı sózder meni qorlaıdy, óıtkeni áli de úırenýge bolatyn jastar bar, memleketti damytý úshin kóptegen múmkindikter bar. Eger biz shıkizat eli deńgeıinde qalatyn bolsaq jáne bul bizdiń jahandyq júıedegi rólimiz dep aıtatyn bolsaq, onda elý nemese odan da az jyldan keıin bizdiń rólimiz múldem basqasha atalady. Basqa jolmen júrý kerek. 1999 jyly Kanadadaǵy munaı kórmesi maǵan qatty áser etti. Munaı óndirýdiń qyryq jylynda olar munaı jabdyqtaryn óndirýde álemdik kóshbasshyǵa aınaldy, tehnologıanyń osyndaı deńgeıine qol jetkizdi, olar úshin barlyq shekaralar ashyldy. Olardan barlyq óndirýshi kompanıalar tehnıka satyp aldy. Qalaı bolǵanda da, sol kezde. Onda meniń oıym Qudaı Qazaqstanǵa munaı bergen soń, qýatty munaı mashınasyn jasaý da paıda bolýy kerek degen edi. Baqytymyzǵa oraı, ol qazir paıda bolady. Igerý jáne óndirý kezinde paıdalanylatyn qazaqstandyq jabdyqtardyń úlesi únemi ósip keledi. Árıne, men odan da kóp nárseni qalaımyn. Alaıda, qalaı bolǵanda da, qazaqstandyq kompanıalar jumys isteıtin jerde paıdalanylatyn otandyq tehnıkanyń paıyzy aıtarlyqtaı joǵary. Sheteldik kompanıalarmen ıá, problemalar bar. Bir kezderi olar bizge: "sizde ISO sertıfıkaty joq", - dedi. Biz ony aldyq. Sodan keıin olar: "sizde ASME — amerıkandyq mehanıka ınjenerler qoǵamynyń sertıfıkaty joq"dep aıta bastady. Biz aldyq. Endi olar: "sizde OHSAS joq:qaýipsizdik jáne ekologıa boıynsha 14000!"Biraq biz ony aldyq! Sondaı-aq, biz Ge eral Electric, Camero sıaqty bedeldi kompanıalardyń sertıfıkattaýynan óttik . Biz olardyń resmı jetkizýshilerimiz. Taǵy ne kerek, ne joq? Kórsetiledi, ol bolsa áli joq. Qalaı bolǵanda da, bizdiń Batys Qazaqstan oblysynda Qarashyǵanaq — iri munaı-gaz kesheni bar. Ol bizge birde-bir boltqa tapsyrys bergen joq. Men bul túbegeıli ekenin túsinemin. "Teńizshevroıl" kompanıasymen ádildik úshin kartınanyń túbegeıli ózgeshe ekenin atap ótken jón. Biz qazir olardyń týrbomashına jasaýdy damytý baǵdarlamasy boıynsha jabdyqtar satyp alamyz. Bizde Qazaqstanda týrbınalardyń ystyq bólikterin jóndeý boıynsha jalǵyz óndiris bolady. TSHO arqasynda biz osy maqsattar úshin satyp alatyn tehnıka deńgeıine búkil kórshiles Reseı myńdaǵan kılometrge qyzǵanady. Munyń barlyǵy múmkin, sebebi biz barmyz, GE bar jáne" Teńizshevroıl " bar, ol naqty baǵdarlanyp, bizge osy mindetti iske asyrýǵa kómektesedi.

— Biz álemdik deńgeıde bola alamyz. Men sizge Qytaıǵa jetkizgen termos týraly aıttym. ZKMK ańshylyq myltyqtaryn Týlaǵa — zeńbirekshilerdiń Otanyna jetkizdi. Týlákı delalı tolko seve-prıklad ı stavılı shtamp "Sdelano v Rossıı", hotá samaıa tochnaıa ı trýdoemaıa rabota proızvodılas v Kazahstane. Búginde bizden "Bekker Húz"kompanıasynan nemister zaboı qozǵaltqyshtary boıynsha qandaı da bir nomenklatýrany satyp alady. Olar bizben ózderiniń jabdyqtaryna arnalǵan statorlardy jetkizýge kelisimshart jasady. Olar bizdiń bir tehnologıaǵa óte qyzyǵýshylyq tanytady. Olar bizdiń óndiristi bir jerge aýystyrýdy usynady. Múmkin biz osy tehnologıany bizden satyp alatyn kúnge deıin ómir súremiz. Biz álemdegi eń úlken mashınany ózimiz jobaladyq, ózimiz qurastyrdyq, ol elektrohımıa ádisimen kenjar qozǵaltqyshtarynda starterlerdiń ishki betin jasaı alady. Al kenjarlyq qozǵaltqysh degenimiz ne? Bul eń ozyq jabdyqtar. Munaıshylarǵa qazir uńǵymalar ǵana emes, kóldeneń uńǵymalar da qajet. Olar soıýdyń uzyndyǵyn arttyrý úshin jetkilikti uzyn joldardy qajet etedi. Jáne olaı budan ári. Barlyq osyndaı jumysty zaboı qozǵaltqyshy oryndaıdy-bul burǵylaýǵa arnalǵan quraldyń júregi. Onda elektr energıasyn óndirýge arnalǵan mıkrotýrbınalar ornatylady, snarádtyń qozǵalys koordınattaryn anyqtaý úshin gıroskoptar qoıylady, Sýperelektronıka qoıylady, ol 250 gradýs Selsııde jumys isteı alady. Jáne olaı budan ári. Sonymen qatar, siz ártúrli jynystarda, qorshaǵan suıyqtyqtarda — sý, munaı, gaz kondensatynda burǵylaýyńyz kerek. Bireý birinshi bolyp Soǵý tehnologıasyn qoldanady, bireý birinshi bolyp frezerleýdi qoldandy. Biz elektrohımıada bárinen ozdyq. Bul tehnologıany sol jerde emes, Qazaqstanda da jasadyq. Keıbir jekelegen nárselerge biz bógde ınstıtýttardy tartqanymyz túsinikti. Bul túzetkish 12 000 Al biz aldyq, Shvesıa, óıtkeni eshkim artyq álemde bilmeıdi mundaı nárseler isteý. Biraq ıdeıa men iske asyrý qazaqstandyq boldy. Shvedter, aıtpaqshy, Qazaqstanda olardy ornatý ne úshin qajet ekenine qatty tań qaldy. Olar: "biz japondyqtar nemese nemister qashan satyp alatynyn túsinemiz, biraq nege?»

- IA, shamamen. Munyń bári ZKMK-de jasalady. Biz kezdesetin barlyq qıyndyqtardy jeńý bizge úıretedi. Bizdiń damýymyzdyń kelesi kezeńi-zaýyttaǵy avıasıalyq qozǵaltqyshtardy jóndeý. Biz osy baǵdarlamaǵa alty jyl buryn balalardy daıyndaı bastadyq — shaǵyn fızıka-matematıka mektebin ashtyq. Jalpy tehnıkaǵa, atap aıtqanda avıasıaǵa qyzyǵýshylyq tanytatyn balalardy tańdadyq. Alǵashqy balalar dıplom aldy. Bakalavrıatty kim bitirdi, zaýytta qaldy. Bir bestikke oqyǵandar magıstratýraǵa bardy. Sodan keıin ekinshi býyn keledi. Bizde avıasıalyq zaýyttarmen bizdiń jigitterden sabaq beretin mańyzdy kelisimder bar. Birinshiden, bul Máskeýdiń"Salút". Ekinshiden, avıaqozǵaltqyshtar jóndelip jatqan ýkraındyq kásiporyndar. Adamdar Italıadaǵy Florensıada ónerkásiptik kásiporyndarda oqıdy. Eger aqyr sońynda biz avıaqozǵaltqyshtardy jóndeý jónindegi servıstik ortalyq quratyn bolsaq, biz óte mańyzdy tehnologıalyq mindetti sheshemiz jáne Qazaqstandy is júzinde álemde onsha kóp emes avıasıalyq derjavalardyń quramyna engizetin bolamyz.

- Úlken oıynda qosylǵan quny joǵary ónimder shyǵaratyn adam jeńedi. Jáne Eńbek ónimdiligi joǵary adam. Onyń ústine bireýi ekinshisimen baılanysty, ekinshisi tartylady. Gaz týrbınaly qozǵaltqyshty faılmen kesý múmkin emes.

- Búgingi kúni ónerkásipshiniń basty bas aýrýy-siz qalaǵanyńyzsha baǵdarlamalyq málimdeme jasaı alasyz. Biraq eger eshkim jumys istemese, onda eshteńe jumys istemeıdi. BQMK-ǵa biz qyzmetkerlerdi jańartý mindetin qoıdyq. Siz dál osylaı jańarta almaısyz-sizge oqytý, damytý, biliktilikti arttyrý jáne t.b. qajet. Sol kezde biz oqý ortalyǵyn qurdyq. Batys Qazaqstan tehnıkalyq ýnıversıteti biz úshin mamandardyń negizgi jetkizýshisi boldy. Árıne, qatań kastıng júzege asyrylady. Nátıjesinde biz barlyq qyzmetkerlerdiń 54% - y 35 jastan kishi ekendigimen maqtana alamyz. Jáne bul kórsetkish óse bermek. Biz komanda árdaıym jastarmen tolyqtyrylýy úshin osymen arnaıy aınalysamyz. Olar sársenbige kelgende pikirtalastardy estıdi jáne kóredi. Olar mashına jasaýdaǵy mindetterdiń qalaı sheshiletinin baqylaıdy, osy proseske qatysady. Biz de aıdan qulaǵan joqpyz, biz de bir kezderi zaýyttardan teorıadan basqa eshteńe bilmeıtin jas mamandarmen zaýyttarǵa keldik. Sondaı-aq, biz bazalyq bilimi bar kez-kelgen adam óte tez ósetin ortaǵa túsip, damı bastadyq.

— Joq, bul olaı emes. Men ómir boıy alańdamaı, mashına jasaýmen aınalysamyn. Men bul salaǵa buryn qandaı adamdar kelgenin jáne qazir ne keletinin kórdim. Árıne, bilim berý salasynda eleýli problemalar bar. Munda muǵalimderdi nemese ýnıversıtetterdi kinálaý múmkin emes. Buryn ónerkásip qýatty bolǵan jáne ol, árıne, mamandardy oqytýǵa degen kózqarasty qalyptastyrdy, óıtkeni ol álsiz túlekterdi qabyldamady. Mashına jasaýdyń tapsyrys berýshisi — ónerkásip álsiregen kezde, mashına jasaýdyń ózi qatty tómendedi. Tıisinshe, ýnıversıtettermen baılanys úzildi, bul óte qajet. Qazir biz óz tobymyzda, árıne, shetelde mamandar daıarlaýdy toqtatýymyz kerek ekenin túsinemiz. Biz qazir shetelde-Ýkraınada, Reseıde oqyp jatqan 27-28 adamnan qandaı da bir bazany daıyndaımyz. Sodan keıin biz sol jerde joǵary oqý oryndaryn bitirgen adamdardyń kúshimen kásiporynda kadrlar daıarlaýǵa kóshemiz. Tájirıbe kórsetkendeı, eger tabıǵat nemese Qudaı bizge kelgen ýnıversıtettiń túlegi ınjener bolsa, onda ol sol bolady. Jalpy, biz bárin qadaǵalaımyz-bizde jas mamannyń tólqujaty bar. Biz onyń tehnıkalyq mamandyqtarǵa qatynasy úshin ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik máselelerge kózqarasy úshin de baǵa beremiz. Iaǵnı, biz qandaı kásibı maman ósip jatqanyn ǵana emes, qandaı azamat ekenin de kórip otyrmyz. Basynda bizge kelgenderdiń elý paıyzy-bul bizge komandada shynymen qajet adamdar. Jumysshylarǵa keletin bolsaq, biz 2012 jyldan bastap tásilderdi azdap ózgertkimiz keledi. Biz adamdardy KTÝ — dan keıin birden jumysqa alý kerek dep sheshken kezde qatelik jiberdik-olar jumys isteıdi. Ol tolyq jumys isteı almaıdy. Ol bizde jumys isteýi úshin ony áli de daıyndaý kerek. Bizge zaýytqa ornalaspas buryn, adam endi biz uıymdastyrǵan kýrstardan ótýi kerek. 3-6 aı taǵylymdamadan ótýshilermen birge olardy oqytatyn, synaq, emtıhan, emtıhan, synaq ótkizetin muǵalimder bolady ... jáne biz olardy shtatqa qabyldaýǵa bolatyn kezeńge kelemiz. Sonymen qatar, biz osy kýrstarda kimdi qabyldaýdyń maǵynasy bar ekenin jáne kimdi qabyldamaıtynyn túsinemiz. Aqsha elde oqýǵa kóp jumsalady, biraq kóbinese ysyrap bolady. Biz ózimiz aınalysatyn, zaýyttaǵy bir ýchaskeden ótken adamdar men KTÝ túlekteri — bul aspan men jer ekenin kóremiz. Biz ózimiz aınalysatyn, kásiporynda shynymen keshikken, joǵary biliktilik alǵan adamdar bizden jaqsy aqsha tabady.

- Durys. Qazir biz adamdardy ózimiz daıyndaımyz. Sońǵy emtıhandy kim ótpeıdi, kez-kelgen jaǵdaıda, ol kez-kelgen basqa kásiporynǵa barǵanda, ol múldem basqa deńgeıdegi qyzmetker bolady. Indýstrıalandyrý jáne Prezıdent aıtqan ınovasıalar adamdarǵa negizdelgen. Eger biz qandaı da bir baǵdarlamalardy jazyp jatsaq, onda áleýmettik aspektilerdi sheshpeı-aq, onyń shyǵarylymyn jolǵa qoıý kerek dep aıtylsa, málimdelgen baǵdarlamalardyń eshqaısysy iske asyrylmaıdy dep birden aıtýǵa bolady. Mysaly, jas mamandarǵa arnalǵan baspana sıaqty irgetas bar. "Metalıst" zaýyty kezinde Oralda Reseıden bir jarym myń otbasy kóship kelgendikten ǵana paıda bolǵan. Olar kóship keldi, óıtkeni olarǵa páterler berildi. Mine, olar Týla, Ijevsk, kovrov, Samaradan ketti ... onda olarǵa turǵyn úı berilmedi. Al munda olar berdi. Jańa eshteńe oılap tabýdyń qajeti joq. Eger biz ınovasıalyq ındýstrıalandyrý týraly aıtatyn bolsaq, jastardy kásiporyndarǵa shoǵyrlandyrý úshin turǵyn úı máselelerin sheshýdiń joldaryn tabý kerek. Ónerkásiptik kompanıalar qıyn jaǵdaıda. Biz tehnologıalardy, stanoktardy satyp alyp, adamdardy oqytýymyz kerek. Olar bizge áli de: "endi siz olarǵa turǵyn úı salasyz" deıdi. Bizdiń baratyn jerimiz joq-biz olar úshin úı salyp, qaladan páter satyp aldyq. Biraq bul durys emes.

- Bul zaýyt eshqaıda kóshpeıtinin túsinińiz. Jastarǵa arnalǵan bul úıler osynda qalady. Jáne olarda Qazaqstan azamattary turatyn bolady. Vıse-premerden bastap, depýtattardan bastap men bul týraly kimge de aıtpadym. Hattar baılam jazdy. Barlyǵy úlken túsinistikpen qaraıdy. Biraq biz qandaı da bir qate túsindiremiz nemese esikti qatty qaǵyp almaımyz. Alaıda, eger el shynymen jańa ındýstrıalandyrýdy bastaǵan bolsa, onda bul máseleni shuǵyl sheshý kerek dep senemin. Eger jas jigit zaýytqa kelse, ol úshin ıpoteka boıynsha páter alsyn nemese taǵy bir nárse. Eger ol zaýytta on jyl jumys istese, oǵan bul nesıeni memleket qaıtarsyn. Osy ýaqyt ishinde ol maman bolady. Kásibı maman bola otyryp, ol úsh tıynǵa ózin renjitýge jol bermeıdi. Bul kóptegen máselelerdi sheshetin edi. Munda, eldiń batysynda, mysaly, vahtalyq jumys jıi kezdesedi. Sheteldik kompanıalar jastardy alyp, jaqsy tóleıdi. Biraq olarǵa tehnıkalyq polısıa laýazymdaryn beredi. Olar sheshim qabyldaıtyn adamdar emes. Olar tek basqalardyń qalaı sheshim qabyldaǵanyn, óńdeýdi baqylaıdy. Úsh-bes-on jyldan keıin olar eshqashan óspeıdi. Olar eshteńe bilmeıdi jáne jasaı almaıdy. Olar dızaındy úırenbeıdi, tehnologıany sıpattaýdy úırenbeıdi. Olar tek tehnıkalyq tártip saqshylary bola alady. Biraq Qazaqstanǵa qansha qajet? Júz ınjenerge eki-úsh tehnıkalyq baqylaýshy jetkilikti. Bizde júz kúzetshi jáne eki ınjener bolǵan kezde, munda maǵynasy joq. Jalaqyda biz bul sheteldik kompanıalarmen memlekettiń kómeginsiz básekege túse almaımyz. Sondyqtan bizde Reseıden mamandardy osynda tartý josparlary boldy. Biz bul úshin ishinara Tatarstandaǵy Lenınogorskide zaýyt satyp aldyq. Endi bul bizdiń qazaqstandyq ınvestısıalyq kompanıamyzdyń júz paıyzdyq "qyzy". Olardyń mamandary, árıne, jaqsy. Biraq mentalıtet ... biz olardy naqty túsine almaımyz. Olar bizdi áli túsine almaıdy. Biz bir-birimizdi súrtemiz. Bári báribir bolady-men naqty bilemin. Qazirdiń ózinde ... jalpy, adamı resýrstar — bul básekelestiktiń eń mańyzdy dáleli. Eger bul resýrstar joǵary bilikti, jigerli, qandaı da bir maqsattarǵa umtylatyn bolsa, onda sizde básekege qabiletti kompanıa bar. Birde-bir kásiporyn bir kompúterden tura almaıdy. Qalaı bolǵanda da, onda jumys isteıtin adamdar kompanıanyń taǵdyryn anyqtaıdy. Bizge ınovasıany izdeıtin qabiletter qajet. Bul turǵyda Qazaqstanda áleýet bar. Bizde optımısik urpaq ósti. KSRO-nyń basqa bólikterinde bári birdeı kórinbeıdi.

— Munyń bárin baqylaý qıyn. Jasampazdardyń emes, oportýnıserdiń urpaǵy ósip keledi.

- Meniń bilýimshe, ıá. Jasampazdyqqa umtylys — bul jappaı qubylys dep aıta almaımyn. Biraq bizde jarqyn daqtar kóp. Men bul máselede obektıvtilikti talap etpeımin, biraq meniń sezimim osyndaı. Bizdiń "qyzdarymyz" ár túrli aımaqtarda — sol Ýkraınada, Reseıde shashyrańqy. Men as úıde otyrǵan, gazetti oqyǵan, sodan keıin álemdik saıasattaǵy barlyq nárseler týraly daýystap aıtatyn qarapaıym adam sıaqty emespin. Men burynǵy odaqqa kóp baramyn, bizde kóptegen seriktester, baılanystar, Baılanystar bar. Men Ýkraınada, mysaly, bári óte jaqsy, al birqatar basqa elderde onsha emes ekenin kóremin.

- Biz ár túrlimiz. Kóptegen uqsastyqtar bar, biraq aıyrmashylyqtar da bar. Jıyrma jyl boıy biz ártúrli joldarmen júrdik, jáne bul óte mańyzdy kezeń. Bul turǵyda kóp nárse kóshbasshyǵa baılanysty. Eger bári bolmasa. Men neǵurlym kóp ómir súrsem, soǵurlym memleket júıeli ózgerister ústinde jumys istep, sanaly túrde qandaı da bir baǵytqa burylsa, onda bir nárse ózgeretinine kóz jetkizemin. Iá, onda durys emes, bul emes, shyǵady. Biraq aqyr sońynda bir nárse bolady. Ne bolyp jatqandyǵy túsiniksiz bolǵan kezde apatıa paıda bolady.

- IA, tańqalarlyq, solaı. Olardyń keıbir kásiporyndary qazirdiń ózinde qaıtys boldy. Biraq basqalary, kerisinshe, keremet sezinedi. Olardyń josparlary úlken. Dep oılaısyń: "nege?"Jaýap árqashan bir. Birinshisi-kóshbasshy jáne onyń adamdary. Ekinshisi-olar ıelenetin tehnologıa deńgeıi. Eger osy eki másele bolsa, onda kompanıanyń ósýine kepildik beriledi. Biraq bizde sıaqty ónerkásipti damytýdy qoldaý boıynsha mundaı jaǵdaılar esh jerde joq. Alaıda, men Ýkraınada avıasıa salasynda jumys isteıtin kásiporyndar, eger ol tehnıkalyq qaıta jaraqtandyrýǵa nemese qyzmetkerlerdi oqytýǵa baǵyttalǵan bolsa, tabys salyǵynan bosatylǵan zań bar ekenin bildim.

- Onda qoldaý kórsetetin nárse bar. Meniń oıymsha, bul erekshe uıym. Jıyrma jyl ishinde olar kóptegen ushaqtar jasady ... Eger siz Reseıdi alsańyz, onda birde-bir dızaın búrosy osyndaı kóptegen jańa ázirlemelermen maqtana almaıdy. Sonymen qatar, sertıfıkattalǵan jáne engizilgen. Olar Ýkraınada bári jaman dep aıtqan kezde ... bári jaman bolǵan kezde jaman. Týpolev oqıǵalary qaıda? "Qurǵaq" tek áskerı avıasıa salasynda osy jyldar ishinde bir nárse jasady. Biraq Azamattyq avıasıanyń básekege qabiletti sektory salasynda tek mı esebinen jeńiske jetýge bolady. Bul ýkraın avıaqurylys búgin? Olar qozǵaltqyshtar jasaıdy. Olar planer jasaıdy. Bizdiń jerlesimiz Vácheslav Bogýslaev, Aıtpaqshy, ol Almatydan shyqqan," Motor sıch " kompanıasynan qazir óziniń tikushaǵyn — taza ýkraındyq shyǵarǵysy keledi. An-148/158-de qozǵaltqysh ýkraındyq jáne planerden basqa, barlyq qondyrǵylardyń 70% - y ýkraındyq. Bul múldem ýkraınalyq ushaq. Sondyqtan bul úlken el, bári basqasha. Biraq olar sońǵy jıyrma jyl ishinde avıasıalyq derjava retinde damyǵanyn bári biledi. Olarda munaı, metaldar joq. Olar jaqsy jasady: olardyń áleýeti boldy jáne olar ony joǵaltpady. Árıne, bir nárse joǵaldy, biraq odan da kóp satyp alyndy.

— Qazir bizde ónerkásiptiń Renesansy bar. Biz memlekettik qoldaýdy kórip otyrmyz. Jáne meni mazalaıdy máńgi osylaı jalǵasa berýi múmkin emes. Jaraıdy, biz Gıdromash Orıondamyz-biz barlyq ýaqytta barlyq prosesterge qosylýǵa tyrysamyz. Qalǵandary memlekettiń máńgi qoldaý kórsetpeıtinin túsingenin qalaıdy. Qazir belsendi qozǵala bastaǵandar ári qaraı alǵa jyljıtyn bolady. Osy sátti paıdalanyp, álemdik óndirýshiler deńgeıine shyǵý kerek.

- Men sendiremin, eger bizge jıyrma mıllıon dollar berilse, biz olardy qaıda salý kerektigin úsh jyl izdemeımiz. Bizde bári túsinikti: qandaı jabdyqty satyp alý kerek jáne ne isteý kerek.

Aýdarmany Iandeks aýdarmashysy jasady.